In deze blog onderzoek ik de waarde en de ogenschijnlijke winst van het creëren van een vijandsbeeld in ons persoonlijke en professionele leven. Vervolgens benoem ik welk verlies er psychologisch sociaal en economisch optreedt door dit vijanddenken en benoem ik de oplossing om uit dit negatieve proces te blijven.
Wanneer een kind struikelt over een steen krijgt de steen hiervan de schuld; deze had niet op zijn pad moeten liggen. Het kind is nog niet erg goed in staat tot zelfreflectie en door de steen de schuld te geven behoudt en bevestigd het kind zijn kijk op de wereld. Niks mee mis, zeker wanneer er opvoeders in de buurt zijn die af en toe een speldeprikje uitdelen dat het wellicht verstandig is volgende keer de voeten wat meer op te trekken in plaats van iets anders de schuld te geven. In de psychologie noem je dit proces ‘projectie’. Je projecteert je eigen onvermogen op de ander zodat je eigen zelfbeeld in stand blijft.
Vaak gaat dit gepaard met een ander mechanisme wat splitting genoemd wordt. Je zorgt ervoor dat je niet naar jezelf hoeft te kijken en je legt de schuld van de situatie bij een ander neer. Zo hou je jezelf lekker uit de wind en ligt de verantwoordelijkheid voor de onprettige situatie bij de ander.
Soms is het leven heel complex, neem bijvoorbeeld in tijden van corona. Je werk staat onder druk omdat er geen klanten komen, of omdat je opeens digitaal moet gaan lesgeven of in de zorg heel veel met complexe handelingen en met veel ernstige ziekte en overlijden krijgt te maken. Mensen zeggen dan ‘mijn emmer is vol’ en willen geen extra prikkels meer, zoeken rust en proberen uit te ademen. Om dan moeilijke zaken op afstand te houden en je alleen maar te focussen op je kerntaken is een gezonde vorm van dit splitting proces, maar dan zonder de schuld bij de ander te leggen. Je doet gewoon ‘effe niet mee’ met als doel je eigen balans te behouden in een complexe situatie.
Echter om de ander dan de schuld te geven, een externe vijand in het leven te roepen om zo onder je eigen verantwoordelijkheden uit te komen of je eigen kwetsbaarheid te verbloemen, is in feite een passief agressieve wijze van het ontlopen van waar je eigenlijk verantwoordelijk voor bent. Wanneer je projectie gebruikt om je eigen onvermogen tot integreren van alle krachten die op je afkomen af te wimpelen op anderen, nodig je ook de mensen om je heen uit om ook hun verantwoordelijkheden te gaan afschuiven. Zo start je een ongezond mechanisme waar niemand gelukkig van wordt.
Wanneer ouders, leerkrachten, besturen, directeuren, ministers etc. niet openlijk nadenken over hun eigen overwegingen die leiden tot voortdurende bijstelling van hun handelen maar de schuld of oorzaak bij de ander leggen zonder introspectie over hun eigen aandeel, leren we de ander niet nadenken maar leren we ze om te projecteren en te splitten. We activeren geen gezond verstand maar onderbuikgevoelens en angst.
Dan is er nog het derde mechanisme dat in dit rijtje past en volgt uit deze projectie en splitting. Dat is het zorgen voor een externe vijand. Een vijand die bestreden moet worden omdat deze de oorzaak zou zijn van al datgene wat er fout gaat. Een vijand kan je vinden in de vorm van je partner, je kind, de leerkracht, de arts of verpleegkundige, de bestuurder of de teamleider. Je legt niet alleen de schuld bij de ander, maar veronderstelt daarnaast ook dat de ander met opzet jou benadeelt door expliciet voor zichzelf te zorgen of een andere mening te hebben. Er zou een kwade bedoeling in het spel zijn. Waarbij jij de nadelige gevolgen daarvan alleen maar kan bestrijden door je tegen de ander te verdedigen. Bijvoorbeeld kan je jezelf verdedigen door de ander verdacht te maken, een muur op te bouwen, geen contact meer te maken met de andere belanghebbende of zelfs actief geweld te gaan gebruiken om de ander emotioneel of fysiek te belagen. ‘Fake nieuws’ verspreiden hoort ook in dit rijtje thuis.
Echter er is geen ander, de ander is de ander in onszelf. Wanneer we zoeken naar de krachten en machten buiten onszelf, ontkennen we dat deze krachten ook in onszelf spelen en vermijden wij deze krachten te integreren in ons eigen denken voelen en handelen.
Dit is de opdracht en het werk dat continu van ons wordt gevraagd. Wij als mensen zijn in staat om intelligent zaken van allerlei kanten te belichten en om niet te stoppen met nadenken bij onze eerste reflex die vaak gericht is op het verdedigen van onszelf. Een soort primaire defensie die wij als dieren hebben meegekregen van de natuur, maar wat tegelijkertijd een proces is dat wij kunnen overstijgen omdat wij taal hebben en meerdere vormen van data kunnen verwerken. Wij kunnen een situatie vanuit ons eigen perspectief bekijken maar ook vanuit dat van de ander. En wanneer we willen dat wijzelf balans ervaren kunnen we ook nastreven dat dit ook voor de ander een balans in zou moeten inhouden. We streven dan naar een win-win situatie die wij ethisch en moreel kunnen verdedigen.
De manier waarop onze regering de ‘intelligente lockdown’ heeft vormgegeven is m.i. een voorbeeld van gezond balanceren op het slappe koord tijdens een crisis. Geen waarheden delen die onwaar zijn en geen zekerheden geven terwijl ze onzeker zijn. Door de persconferenties en openbare kamerdebatten wordt een beeld gegeven van een ‘reflectieve ruimte’ waarin zo veel mogelijk de complexe werkelijkheid wordt gedeeld en waarop vervolgens beleid wordt gebaseerd dat tot aan de bocht wordt uitgezet. Waarbij ook wordt gezegd dat wat nog onzichtbaar is na de bocht pas tot aanpassingen kan leiden als die werkelijkheid in beeld komt. Zo handel je met wijsheid en veerkracht en neem je de verantwoordelijkheid voor de beperking in kennis en informatie van het moment.
Hoe kan je bij jezelf herkennen dat je bezig bent met projecteren en waarbij je je eigen aandeel in een gebeurtenis onderschat en die van de ander overschat? Wellicht zijn de volgende reflectieve vragen behulpzaam bij jouw eigen zelfonderzoek:
- Hoe raakt de gebeurtenis mij?
- Kan ik de gevoelens die ik heb onder woorden brengen?
- Kan ik het gevoel dat ik ervaar delen met de ander?
- Kan ik vragen naar de beleving van de ander?
- Kan ik onderzoeken wat mijn aandeel is in de ontwikkeling van de gevoelens die spelen?
Lukt het je niet deze vragen in diepte te beantwoorden, dan zou het kunnen dat je een onevenredig aandeel in de situatie bij de ander legt en je probeert jouw ongewenste gevoelens in een ander te projecteren. En dat dit makkelijker is, dan je eigen ongewenste gevoelens te gaan verkennen.
Werken vanuit veerkracht is werken zonder te projecteren en zonder te splitten. Zonder een vijandsbeeld te creëren dat mensen banger, ongelukkiger en zieker maakt.
Zo ontwikkel je geen collectieve trauma’s en vijandsbeelden, maar activeer je iedereen om te werken vanuit wat zich in het nu aan je openbaart.
Wil je veerkracht van mensen vergroten, dan zal je elkaar moeten leren de complexiteit te onderzoeken en te verdragen met al zijn pijn en verdriet. Begrijpen is wat anders dan de ander de schuld te geven en je eigen tuintje schoon te houden. Niet te verkrampen en je terug te trekken maar jezelf te zien als deel van het geheel en daarin je eigen verantwoordelijkheid pogen te nemen. Met alle pijn en onzekerheid die het oplevert om je te realiseren dat je mogelijkheden maar beperkt zijn. Geen almacht maar bescheidenheid die je leert dat je alleen maar alleen staat en dat je alleen samen maar de kracht hebt om stap voor stap vooruit te komen. Bruggen bouwen in plaats van loopgraven verdiepen is de beste remedie tegen projectie, splitting en het oprichten van nieuwe vijanden.